Ժորժ Քլեմանսօ (28 Սեպտեմբեր 1841 – 24 Նոյեմբեր 1929)
Հայ ժողովուրդի ազգային յիշողութեան մէջ անմոռանալի կը մնայ եւ անջնջելի տեղ ունի անունը մեծահամբաւ ֆրանսացիի մը՝ Ժորժ Քլեմանսոյի, որ իր կենդանութեան աշխարհով մէկ հռչակուեցաւ իբրեւ «Ֆրանսայի Վագրը» եւ ամէնէն բուռն դատապարտողը եղաւ Համիտեան ջարդերուն՝ անխոնջ պաշտպանը հանդիսանալով հայկական ոտնահարեալ իրաւունքներուն։
Ժորժ Քլեմանսօ գլխաւոր ճարտարապետներէն մէկը եղաւ Եւրոպայի եւ Մերձաւոր Արեւելքի աշխարհաքաղաքական արդի քարտէսի ձեւաւորման՝ Առաջին Աշխարհամարտի աւարտին յաղթական Ֆրանսայի վարչապետի իր դիրքէն հիմնական դեր ստանձնելով քսաներորդ դարասկիզբի միջազգային Աշխարհակարգի հունաւորման մէջ։
Քլեմանսոյի ոգեկոչումը հայոց յուշատետրի էջերուն առանձնայատուկ նշանակութիւն ունի, որովհետեւ 1890ականներու վերջերուն եւ 1900ականներու սկզբնաւորութեան, Ֆրանսայի Վագրը իր մեծակշիռ ներդրումը ունեցաւ Համիտեան հայաջինջ քաղաքականութեան մերկացման եւ Հայկական Հարցի արդար լուծման ի խնդիր Եւրոպայի տարածքին մղուած դատապաշտպան պայքարին մէջ։
Սուլթան Ապտիւլ Համիտը իբրեւ «Կարմիր Գազան» խարանող գործիչը եղաւ Քլեմանսօ, որ չվարանեցաւ միանալու Քրիստափորի նախաձեռնած ֆրանսերէն «Փրօ Արմենիա» թերթի խմբագրութեան, որպէսզի եւրոպական ազատախոհ մտաւորականութեան եւ քաղաքական գործիչներուն հետ միասին քարոզչական ծաւալուն պայքար շղթայազերծէ Հայակեր Հրէշին եւ անոր վարած հայակործան քաղաքականութեան դէմ։
Ժորժ Քլեմանսօ հայանպաստ իր կեցուածքը որոշ չափով շարունակեց նաեւ Առաջին Աշխարհամարտի աւարտի տարիներուն, երբ արդէն իբրեւ Ֆրանսայի վարչապետ՝ խաղաղութեան ու հաշտութեան Վերսայլի Վեհաժողովին գլխաւոր ճարտարապետներէն մէկը հանդիսացաւ եւ իր կարգին նպաստեց Սեւրի հայանպաստ Դաշնագրի կազմութեան ու ստորագրութեան պատմական գործին։ Բայց արդէն շատ բան փոխուած էր երբեմնի Ֆրանսայի Վագրին քաղաքական ու գաղափարական վարքագծին մէջ. ոչ միայն լքած էր արմատական ընկերվարականի իր դիրքերը՝ դրօշակիրը դառնալով Ֆրանսայի գաղթատիրական նկրտումներուն, այլեւ Օսմանեան Կայսրութեան անդամահատման բախտորոշ պահուն՝ 1920 թուականի Սեւրի Դաշնագրի նախապատրաստութեան բանակցութիւններու ընթացքին, մոռացութեան տուած էր գործքով հայկական իրաւունքներուն զօրակցելու իր խոստումները։
Քլեմանսօ Ֆրանսայի Վագրը կոչուեցաւ 1870ականներէն, երբ իբրեւ երիտասարդ խորհրդարանական՝ միապետական եւ թագաւորական կարգերու դէմ կատաղի պայքար կը մղէր զտարիւն հանրապետականի դիրքերէն։ 1871ի Փարիզեան Կոմունայի յեղաշրջական շարժման աշխոյժ մասնակիցի իր առաջին քայլերէն մինչեւ 1920ին քաղաքական ասպարէզէն իր հեռացումը, Քլեմանսօ հետեւողականօրէն բարձր պահեց հանրապետական կարգերու հաստատման դրօշը եւ շուրջ կէս դարու վրայ երկարած իր հասարակական, քաղաքական եւ պետական գործունէութեամբ՝ ամբողջապէս տէր կանգնեցաւ Ֆրանսայի Վագրը մարմնաւորելու իր կոչումին։
Ծնած էր 28 Սեպտեմբեր 1841ին՝ Mouilleron-en-Pareds, Vendռe, որ երկար ժամանակ միապետական կարգերու ջերմ ջատագով ֆրանսական գիւղաքաղաք մը ըլլալէ ետք, 19րդ դարու կէսերուն սկսած էր միապետութեան տապալման կատաղի դրօշակիրներէն դառնալ։ Հայրը բժիշկ էր եւ տան մէջ կը տիրէր պահպանողական մթնոլորտ, որուն ազդեցութեան տակ Քլեմանսօ, պատանեկութեան, վերապահութեամբ կը նայէր իր հասակակիցներու ազատախոհական եւ յեղափոխական մտածումներուն՝ հասարակական կեանքի համերաշխութեան, կրօնական եւ քաղաքական¬պետական համակարգի ժողովրդավարական բարեկարգման վերաբերեալ։
Հետեւեցաւ հօր օրինակին եւ բժշկութիւն ուսանեցաւ նախ իր ծննդավայրին, ապա՝ Փարիզի մէջ, ուր տեղափոխուեցաւ 1861ին։ Քարթիէ Լաթէնի մէջ ապրելով՝ մօտէն շփում ունեցաւ հանրապետական մտածողութեան տէր գրողներու եւ գործիչներու հետ, իր կարգին հակամիապետական ուղղութիւն որդեգրելով եւ Նափոլէոն Գ.ի իշխանութեան դէմ անհաշտ պայքարին նուիրուելով։ Իբրեւ այդպիսին՝ տակաւին բժշկութեան ուսանող, Քլեմանսօ հիմնադիրներէն մէկը եղաւ «Աշխատանք» անունով թերթի մը, որ հանրապետական գաղափարներու տարածման աշխոյժ բեմ մը դարձաւ շուտով՝ երեւան բերելով համարձակախօս հրապարակագիրը Քլեմանսոյի մէջ։ 1862ին ձերբակալուեցաւ ցոյցի մը գովազդը փողոցները փակցուցած պահուն եւ 77 օր բանտարկուած մնաց։ Ազատ արձակուելէ ետք, Քլեմանսօ աւելի արմատական ու գործունեայ դարձաւ հանրապետական իր համոզումներուն հրապարակման եւ հետապնդման մէջ։ 1865ին, երբ ոստիկանական հալածանքները սաստկացան եւ ոստիկանութիւնը սկսաւ «Սատանայի Կղզի»ն աքսորել ամէն կարգի յեղափոխականները, Քլեմանսօ մեկնեցաւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ՝ թէ՛ բժշկական իր մասնագիտութիւնը ամբողջացնելու, թէ՛ անգլերէնի իր իմացութիւնը եւ ամերիկեան կարգերու ծանօթութիւնը ամբողջացնելու նպատակով։ Ուսման աւարտէն ետք ալ քանի մը տարի մնաց Մ. Նահանգներ՝ Քաննեքթիքըթի Սթանֆըրտ քաղաքին մէջ բժշկութիւն ընելով։
Բայց երբ 1870ին Փարիզը վերստին յեղափոխական պոռթկումի դիմեց, Քլեմանսօ վերադարձաւ եւ ամբողջապէս փարեցաւ հանրապետական կարգերու հաստատման բուռն պայքարին։ 1871ին ընտրուեցաւ Փարիզի քաղաքապետական խորհուրդի անդամ, իսկ 1876ին, առաջին անգամ ըլլալով, մուտք գործեց ֆրանսական խորհրդարանէն ներս՝ նորաստեղծ Հանրապետական կուսակցութեան ընտրացուցակով։ Այնուհետեւ շարունակական վերելք մը եղաւ Քլեմանսոյի քաղաքական կեանքը։ Հրապարակագրութիւնը իր մնայուն սէրը մնաց, աշխատակցեցաւ ազատախոհ մամուլի տարբեր բեմերու, հիմնեց իր սեփական թերթերը՝ «Լա Ժիւսթիս»ը եւ աւելի ուշ, 1893ին խորհրդարանական ընտրութեանց մէջ իր պարտութենէն ետք, մեծազդեցիկ «Լ’Օրոր»ը, որոնք Քլեմանսոյին ապահովեցին Ֆրանսական Ձախի Արմատական թեւին անվիճելի դրօշակիրի տեղն ու հմայքը։
Քլեմանսոյի հռչակը նորովի լայն տարածում գտաւ հակասեմականութեան եւ ֆրանսական ազգայնամոլութեան դէմ Ձախի ուժերուն մղած միացեալ գրոհի օրերուն, 1890ականներու երկրորդ կիսուն, Տրէյֆուսեան Դատավարութեան շրջանին։ Իր այդ հռչակով ալ 1902ին ընտրուեցաւ անդամ Ֆրանսական Ծերակոյտին, որ ճանչցուած էր իր պահպանողականութեամբ։ Քլեմանսօ ձախի դիրքերէն շարունակեց գործել, բայց աստիճանաբար սկսաւ փոխել իր երբեմնի արմատական մօտեցումները։ Քլեմանսոյի դիմաշրջման մէջ վճռորոշ նշանակութիւն ունեցաւ 1906ին ներքին գործոց նախարար իր նշանակումը։ Խստօրէն հակադարձեց աշխատաւորական բողոքի ցոյցերուն եւ աստիճանաբար հեռացաւ տասնամեակներու իր գաղափարակիցներէն՝ Ժան Ժորէսի գլխաւորած ընկերվարականներէն։ Քլեմանսօ արդէն լրիւ փոխուած քաղաքական դէմք էր նոյն տարուան վերջերուն, երբ ներքին նախարարի պաշտօնէն բարձրացաւ Ֆրանսայի վարչապետութեան։
1909ին, խորհրդարանական ընտրութեանց մէջ պարտուելով, Քլեմանսօ կորսնցուց վարչապետութիւնը եւ վերստին վերադարձաւ հրապարակագրութեան ասպարէզ՝ «Լ’Օմ Լիպրը» (Ազատ Մարդը) թերթի հրատարակութեան ձեռնարկելով եւ ազատական-հանրապետական իր նոր դիրքորոշումները նոյնքան Վագրի ոգիով պաշտպանելով։ Իսկ երբ 1914ին Ֆրանսա մուտք գործեց Առաջին Աշխարահամարտին մէջ, Քլեմանսօ մերժեց ստանձնել նորակազմ ֆրանսական կառավարութեան մէջ իրեն առաջարկուած Արդարադատութեան նախարարի պաշտօնը։ Պատերազմական շրջանի գրաքննութիւնը արգելքի տակ դրաւ նաեւ Քլեմանսոյի թերթը, բայց ան շարունակեց իր հրապարակագրական եռուն գործունէութիւնը՝ թերթին անունը փոխելով «Լ’Օմ Անշէնէ»ի (Շղթայակապ Մարդը)։ Արդէն ուղղակի գաղափարական հակադրութեան մէջ էր ընկերվարականներու հակառազմապաշտ ուղղութեան հետ, Գերմանիոյ ռազմապաշտութեան դէմ անհաշտ պայքարի դիրքեր որդեգրած էր եւ ջատագովը դարձած էր ֆրանսական պատերազմական ուժը հզօրացնելու արշաւին։ Այդ շրջանին Քլեմանսօ հրապարակեց իր աշխահահռչակ թեւաւոր մտածումը, թէ «պատերազմը այնքան լուրջ բան է, որ կարելի չէ զայն յանձնել կամ վստահիլ զինուորականութեան»…
1917ին Քլեմանսօ վերստին արժանացաւ Ֆրանսայի վարչապետութեան եւ մինչեւ 1920, խորհրդարանական ընտրութեանց իր վերջին պարտութիւնը, դարձաւ գլխաւոր ճարտարապետներէն մէկը Առաջին Աշխարհամարտի աւարտէն ետք հաստատուած նոր աշխարհակարգին, ուր գաղթատիրական նկրտումները գերիշխող եղան, իսկ երբեմնի արմատական հանրապետականն ու ընկերվարականը՝ Ժորժ Քլեմանսօ քաղաքական¬պետական իր ասպարէզը փակեց իբրեւ Ֆրանսայի գաղթատիրական շահերուն երդուեալ պահապանը, արժանանալով «Յաղթանակի Հայրը» տիտղոսին։
Այդպէ՛ս վերջ գտաւ հասարակական-քաղաքական կեանքը Ֆրանսայի Վագրին, որ այնուհետեւ՝ մինչեւ 24 Նոյեմբեր 1929ի իր մահը՝ քաղաքական ասպարէզէն լրիւ քաշուած կեանք մը ապրեցաւ։
Իր կեանքին ու օրինակին առիթով, իբրեւ խտացեալ արժեւորումը Քլեմանսօ Երեւոյթին, կ’արժէ յղում կատարել դարձեալ աշխարհահռչակ իր այն թեւաւոր խօսքին, որուն համաձայն՝ «Եթէ զաւակս քսան տարեկանին պատրաստ չըլլար կանգնելու յեղափոխութեան պատնէշներուն վրայ, պիտի ուրանայի զինք, բայց այդ ուրացումը կը յետաձգեմ անոր երեսուն տարեկանին, եթէ ան տակաւին շարունակէ մնալ նոյն այդ պատնէշներուն վրայ»…
Առանձին արժեւորման արժանի է Քլեմանսոյի հայանպաստ ծաւալուն գործունէութիւնը, մանաւանդ որ Ֆրանսայի Վագրը ինք «Կարմիր Գազանը» որակումով խարանեց տխրահռչակ սուլթան Ապտիւլ Համիտի ճակատը՝ 1890ականներու կէսերուն, Ֆրանսական խորհրդարանի բարձրագոյն ամպիոնէն ուժգնօրէն դատապարտելով հայ ժողովուրդին դէմ գործուած համիտեան կոտորածները եւ Հայկական Նահանգներու բարեկարգման ու ինքնավարութեան դրօշը պարզելով։
Այդ առումով ուշագրաւ ամփոփում մը կատարած է հայրենի պատմաբան Վարուժան Պօղոսեան՝ «Ազգ» օրաթերթի 24 Ապրիլ 2002ի համարով, հետեւեալ ընդհանուր արժեւորումը կատարելով Քլեմանսոյի կեցուածքներուն եւ մօտեցումներուն.-
«Համիդեան կոտորածները դատափետտող գործիչների թւում առանձնանում է ֆրանսիացի ականաւոր պետական եւ քաղաքական գործիչ, 1875 թ. ի վեր ֆրանսիական ռադիկալների պարագլուխ, 1906-1909 եւ 1917-1920 թթ. Ֆրանսիայի վարչապետ, գրական հարուստ ժառանգութիւն թողած (թէ՛ քաղաքական, թէ՛ գեղարուեստական բնոյթի 26 գրքերի հեղինակ) Ժորժ Կլեմանսոն (1841-1929), որը XIX դարի 90ական թուականներին Եւրոպայում մեծ հեղինակութիւն էր վայելում։ 1896 թ. Փարիզում լոյս տեսած հայերի ցեղասպանութեան անսքող պատկերը հաւաստող «Կոտորածները Հայաստանում։ Զոհերի վկայությունները» (Les massacres d՛Armenie. Temoignages des victimes, Paris, 1896) խորագիրը կրող փաստաթղթերի ժողովածուին կից առաջաբանում նա տուել է ջարդարարների խստաշունչ գնահատականները, որոնք արժանի են ուշադրության։
«Խնդրոյ առարկայ գրքում զետեղուել են Արեւմտեան Հայաստանի եւ Կիլիկիայի քսան քաղաքներում (Տրապիզոն, Էրզրում, Երզնկա, Մալաթիա, Կեսարիա, Արաբկիր, Վան, Մարաշ եւ այլն) տեղի ունեցած իրադարձութիւններն արտացոլող՝ հայ ականատեսների վկայութիւնները, այն է՝ իւրաքանչիւր բնակավայրից ստացուած մէկական նամակ»։ «Այս ժողովածուն, ինչպէս նշում է Կլեմանսոն, խիստ պատեհ է այն պահին, երբ սկսում են կրկին խօսել Հայաստանի վիլայէթներում տեղի ունեցող խռովութիւնների մասին։ Յայտնի է, թէ ի՛նչ իմաստ է պարունակում այս բառը։ Այսպիսի՛ն է հայերի սիստեմատիկ կոտորածները մատնանշող պաշտօնական մեղմ արտայայտութիւնը։ Այս տեսակէտից, անտեղեակ ձեւանալն այլեւս թոյլատրելի չէ»։
«Չբաւարարուելով սոսկ եղելութիւնների նկարագրությամբ կամ դրանց մեկնաբանութեամբ, Կլեմանսոն առաջադրում է ճգնաժամային իրավիճակը յաղթահարելու իր տարբերակները։ Ըստ նրա, «Օսմանեան կայսրութիւնում ազգութիւնների եւ կրօնների միջեւ թշնամանքը դադարեցնելու միակ միջոցը կառավարութեան կողմից ամէնքի՝ մահմեդականների եւ քրիստոնեաների համար բարեհաճ վերաբերմունքի ապահովումն է»։ Ուստի, սուլթանի տիրոյթներում, համաձայն նրա համոզման, իշխանութիւնը հարկ է տրամադրել այնպիսի մի վարչակարգի, որը «հետեւողականօրէն իրականացուող սպանութեան, կողոպուտի, մոլեռանդ բարբարոսների կողմից սանձազերծուող զազրելի բռնութիւնների փոխարէն» ի վիճակի լինի արդարադատութեան եւ իրաւունքի հովանու
ներքոյ խաղաղութիւն հաստատելու։
«Ստեղծուած անելանելի կացութիւնից դուրս գալու համար Կլեմանսոն պահանջում է ընտրել միակ հնարաւոր՝ կոտորածների կասեցման ուղին։ Ճիշտ է, հարցի լուծման նրա նախընտրած տարբերակը, ինչպէս այդ ակնյայտ դարձաւ շնորհիւ իրադարձութիւնների հետագայ ընթացքի տրամաբանութեան, ամէնեւին իրատեսական չէր. «Բաւական կը լինի սուլթանին հասկացնել,- գրում է նա,- որ չկայ փրկութեան այլ միջոց, քան խաղաղ բարենորոգումները, անկողմնակալ ձեւով արդարութիւն եւ վերահսկողութիւն սահմանող կառավարութեան հաստատումը, որը կը յաջորդի ամենագարշելի քմահաճ իշխանութեանը եւ հաւասարապէս օգտակար կը լինի նրա բոլոր հպատակների համար»։ Հակառակ դէպքում, ինչպէս ենթադրում է Կլեմանսոն, կը ծագի տէրութիւնների զինուած ուժերի միջամտութեան անհրաժեշտութիւնը։
«Համիդեան կոտորածները նշաւակող ֆրանսիացի գործիչների թւում Կլեմանսոն առաջիններից էր, որը ոչ միայն բողոքի իր խրոխտ ձայնն է վեր հանել եւ մինչ այդ՝ արեւմտահայերի կոտորածներին գրեթէ անտեղեակ ֆրանսիական ու եւրոպական հասարակայնութեանը ներկայացրել Արեւմտեան Հայաստանում տեղի ունեցող անցքերի հաւաստի պատկերը, այլեւ, ի տարբերութիւն այլոց, հայերի ցեղասպանութեան հարցում դրսեւորած անվշտակից վերաբերմունքի համար խստագոյնս դատապարտել է իր երկրի պետական քաղաքականութիւնը»։